اهمیت و فضیلت مسجد

التفات و فضیلت مسجد
عبدالحسین زرین‌کوب:
«در طول نسلها و قرنها در فاصله آفاق گوناگون، هنر اسلامی ملجائی پاک‌تر و نمایشگاهی امن‌تر از مسجد نداشته میباشد.»[۲۵]
در فرهنگ وتمدن اسلامی، متاثر از قرآن کریم مسجد توفیق مشهد و مهربان و روایات بزرگان دینی، مسجد حرمت و مقام ویژه‌ای داراست. قرآن کریم ومهربان برپا داشتن و مراقبت مسجد را شغل کسانی خوانده که به معبود و روز قیامت ایمان دارا هستند.[۲۶] قداست و فضیلت مسجد نزد مسلمان ها از کارداران نگهداری بنای آن بوده می‌باشد. مسلمان ها بنابر آموزه‌های اسلامی، خود را ملزم به محافظت و تعمیر مساجد می‌دانستند و بدین رو، می‌کوشیدند در عمارت، حفظ و مرمت مسجد نقشی بر عهده گیرند.[۲۷]
مسجد مهمترین بنای حوزه تمدن اسلامی آدرس مسجد توفیق مشهد می باشد زیرا در طی چهارده قرن کلیه نبوغ و استعداد معنوی و هنری و مهارتهای صنعتی در ساختن و بنای مسجد تمرکز یافته می باشد.[۲۸]
معماری
مساجد در بخشها متفاوت عالم به حیث معماری همانندی‌هایی بسیار به یکدیگر دارا هستند؛ با این اکنون، در هر حوزه‌‌ای پذیرای خصوصیات معماری و هنری آن حوزه‌ نیز شده و تفاوتهایی با دیگر مساجد یافته‌اند. براین اساس، معماری مساجد هر کشور گویای ویژگی‌های معماری ساکن آن میهن گردیده است.[۲۹] رزرو مسجد توفیق مشهد

مساجد در کشورها و بخش ها گوناگون علی رغم اختلافهای معماری، بناها، مناطق و اشیای تحت را تمامی دارایند:

منبر
پیش از ظهور اسلام منبر در حجاز وجود نداشت و سخنرانان برای سخنرانی بر نیزه تکیه می‌دادند و حرف می‌راندند. نبی اکرم(ص) نیز شروع رسالت به صورت ایستاده و با تکیه بر درختی (استوانه حنانه) خطبه میخواند تا این که برای او منبری با سه یا چهار پله ساختند. در بعضا منابع روایی از واژه «منبر» برای سخنرانی رسول(ص) خیال شده که شاید بتوان از آن برداشت کرد که در آن زمان منبر به کار می‌رفته میباشد؛ از جمله کلینی آورده می باشد: «صعد پیامبر الله(ص) المنبر ذات یوم فحمد الله و اثنی علیه و...؛ روزی رسول(ص) از منبر بالا رفت و بعد از آن خدای شماره مسجد توفیق مشهد را سپاس و ثنا اعلام‌کرد و....»[۳۰] اما در این که چه کسی برای او منبر ساخت اختلاف است. منابع از غلام زنی از انصار،[۳۱] غلام زنی از مهاجران،[۳۲] یک کدام از صحابه[۳۳] یا مردی رومی مذکور‌اند.[۳۴]

منبر شروع محل موعظه پیامبر اکرم(ص) برای مؤمنان و رده تجلی سخن خدا بر زبان او بود. بعد حضرت، در مساجد جامع شهرهای گوناگون منبر ساختند و به ندرت در قرن ها آینده تا به امروز این سنت به همگی مساجد شهرها و روستاهای گسترش یافت. منبر در طی تاریخ از کارآمدترین اجزای مسجد بوده است. منبر تریبون حکومت اسلامی بود، از آن برای نقص‌ خطبه و ارشاد و اعلام موضع‌ها سیاسی، اجتماعی و فرهنگی به کار گیری می‌شد. با گذشت فرصت، مبلغان و واعظان از آن برای تبلیغ آیین، فقها برای بیان احکام آئین و تدریس معارف اسلامی، مفسران برای تبیین نکات قرآنی و محدثان برای بیان و املای احادیث استعمال کرده‌اند.[۳۵]

محراب
نوشته ی علمیٔ اساسی: محراب
محراب یک تورفتگی قوسدار می باشد که در دیوار قبله تعبیه شده هست و جهت مسجد الحرام را نماد می دهد. محراب به این شکل، در اواخر سده اولیه هجری نوآوری شد. پیش از آن، جهت قبله را در مساجد باز فارغ از دیوار از طریق فرو کردن عمودی در ماسه یا چنان که در خانه نبی در مدینه فعالیت شد، به یاری یک قطعه سنگ نشان می‌دادند.[۳۶]

مناره
مناره، سازه‌ای برج‌مانند میباشد که کارکرد نخستین‌اش اذان بیان کردن بر فراز آن هنگام نمازهای پنجگانه بوده است. مأذنه، مئذنه، منار، صومعه و گل‌تیم، نامهای دیگری میباشند که برای این سازه به عمل میروند. در حین رسول(ص)مساجد مناره نداشتند. با پیشرفت دولت اسلامی و بلندمرتبه‌تر شدن شهرها، مایحتاج شد تا در کنار هر مسجدی مناره‌ای برای اذان اعلام کردن و مطلع سازی مردم از وقت نماز بسازند. امروزه که مسلمانان از وسایل دیگری برای آگاهی از وقت نماز و شنیدن اذان بهره می برند، کارکرد مناره‌ها فقط دکوری و تشخیص مساجد از دیگر بناهای شهر میباشد.[۳۷] تعداد مناره‌های مساجد در بخش ها گوناگون یکسان نیست. در ایران، غالبا مناره‌های دوگانه‌ای برای مساجد ساخته‌اند. جامع دمشق چهار مناره داشته که هرمورد در گوشه‌های بنا واقع بوده‌اند و امروزه صرفا دو مناره از آن باقی می‌باشد.[۳۸] به نقل بعضا منابع، اول مناره به آن گونه که امروزه مرسوم میباشد در سال ۴۴ یا ۴۵ قمری در مسجد کوفه ساخته شد.[۳۹]

مقصوره
مقصوره یا حجاب و حافظ دور و بر محراب، در لغت به معنای اتاق کوچک هست و در اصطلاح اتاق کوچک محصوری در جلوی مسجد و محراب بوده که امام یا خلیفه در آن می‌ایستاده میباشد. مقصوره یک دریچه مشبک داشته که نمازگزاران تنها از آن دریچه امام جماعت را می‌دیده‌اند. برخی مورخان عثمان بن عفان را اولیه کسی دانسته‌اند که مقصوره را برای امنیت خود به مسجد افزوده میباشد[۴۰] و برخی دیگر، مروان بن حکم و یا سایر افراد را مبدع مقصوره معرفی کرده‌اند.[۴۱]

کارکردها
مساجد همواره نقشها و کارکردهای مختلفی داشته‌اند که این به معنای التفات و اعتبار آنها در جامعه مسلمانان میباشد. مساجد کانون عبادی، پایگاه قضایی، مقام پرداختن به امور حسبیه، کانون ارتباط جمعی، پایگاه جهاد، راس آموزش و... بوده‌اند.[۴۲] وظایف و کارکردهای پرشمار مسجد از زمان پیامبر آغاز گشت ولی گفته میگردد که در طول امپراطوری عثمانی به نقط ی اوج خود رسید و اطلاق عنوان «مجموعّیه» به معنای گروه مسجد، درین فرصت آرم دهنده این واقعیت میباشد. از جمله، همه شکوهمند سلیمانیه(قرن۱۰ق./۱۶م.) در استانبول از یک مسجد جامعه یادمانی، پنج مدرسه، دو مدرسه مقدماتی، یک بیمار‌ستان و دانش کده پزشکی، یک خانقاه صوفیان، یک مهمانخانه یا کاروان سرا، یک حمام عمومی و حوض، یک آشپزخانه عمومی، اقامتگاه برای معلمان و سرایداران مسجد، یک زمین ورزش، قهوه خانه، دکان، مراقد سلطنتی و یک آرامستان تشکیل می شد.[۴۳]

کارکرد آموزشی
نظر به‌این که مسجد جایی مناسب برای جلسه مسلمانان از طبقات و حرفه‌های مختلف می‌باشد، این مکان مذهبی از همان آغاز در کنار کارکردهای عبادی‌اش، تبدیل به محلی مناسب برای آموزش نیز شد. مسلمان‌ها در ابتدا اسلام، غالباً مسائل مذهبی و فقاهتی خویش را در مسجد از پیامبر اکرم(ص) می‌پرسیدند. آن حضرت در مسجد آیات قرآنی را بر مردم قرائت می کرد و به پرسشهای آن‌ها پاسخ می‌بیان کرد.[۴۴]رفته رفته، بعضی مسائل مربوط به موضوعات غیردینی نیز در مساجد مطرح شد؛ برای مثال گفته‌اند که حتی بحثهای ادبی و شعرخوانی در مساجد ایفا می‌گردیده‌است.[۴۵]

در سالهای پس از رسول(ص) رفته رفته فراگیری علوم و دانستنی‌هایی که به آیین و عبادت ارتباط داشتند در مساجد ترویج بیشتری یافت و مسلمانان در مساجد قرآن، حدیث، فقه و صرف و نحو می‌آموختند. برخی مقامات معتبر مذهبی نیز ساعتهای معینی را در مساجد می‌گذراندند و وعظ و حکمت ارائه می‌کردند.[۴۶]

کارکرد اجتماعی
مسجد تا پیش از روزگار مدرن که رسانه‌های ارتباطی در شغل نبودند، محلی منحصربه‌فرد برای اطلاع‌رسانی امور اصلی جامعه مسلمان ها نیز بود. مسلمان‌ها از طبقات و صنوف مختلف، روزانه در مساجد یکدیگر را ملاقات می‌کردند و اخبار و اطلاعات اصلی جامعه را در مسجد به یکدیگر می‌رساندند.

بنابر برخی گزارشها، مساجد گاهی برای بازرسی به امور غیرمترقبه و بحرانها به عمل گرفته می‌شدند. این امر در تاریخ صدر اسلام سابقه دارد چنان که بنابر بعضا روایات، در مبارزه خندق، مسلمان‌ها از مسجد برای کارهای بیمارستانی و مداوای زخمی‌های مبارزه به کار گیری کردند. بنابر گزارشهای تاریخی، رفیده بانوی مسلمان صدر اسلام، به امر فرستاده اکرم(ص) خیمه‌ای در مسجد مدینه برای تفحص به مجروحان جنگ بر پا کرد.[۴۷]

بنابر بعضا احادیث در منابع حدیثی اهل سنت، اجرای عقد ازدواج در مساجد مستحب است[۴۸] البته این نوشته‌ی علمی بر عالمان فقهی شیعه ثابت نشده هست.[۴۹]

نقش مسجد در انقلاب اسلامی جمهوری اسلامی ایران و امان مقدس
پیش از توفیق انقلاب اسلامی، مخالفان رژیم پهلوی که تمایل اسلامی داشتند، عمدتا در نبرد خود از مسجد تأثیر می‌گرفتند. انقلابیان در کار‌های مطلع‌سازی و تبلیغی، مانند تکثیر جزوه و اطلاعیه و نیز توزیع نوارهای کاست سخنرانی مخالفان فرمان روا و پخش آن در میان مردم از مساجد به عنوان یک پایگاه استعمال می‌کردند. موفقیت مسجد در ایجاد کرد چنین ارتباطی عوامل مختلفی داراست که یکی آن ها بهره گیری از ارتباطات شکل به طور بود که با تمرکز به وجود تمدن شفاهی جامعه ایرانی، اثرگذاری چشمگیری داشت.[۵۰]

مساجد جمهوری اسلامی ایران در هواخواهی مالی از انقلابیان نیز سهمی اصلی داشتند. ارتباط مسجد با بازار در ایران پیشینه‌ای دیرینه دارااست و در جریان انقلاب اسلامی، به‌این وسیله مسجد توانست به لحاظ مالی، همچون حلقه ارتباطی میان بازاریان و انقلابیان اجرای نقش کند و کمکهای مالی و اقتصادی بازار را به انقلابیان برساند. از سویی دیگر، بازاریان به سبب ارتباط با مسجد، خود به قشر مهمی تبدیل شدند که در موفقیت انقلاب تأثیر به سزایی نهادند.[۵۱]مساجد در زمان نزاع عراق و کشور‌ایران (پناه مقدس) مثلا مراکز مهم اعلام اقلام ما یحتاج جبهه ها و نیز محل عده امداد های مردمی بودند و رویدادها جبهه ها و پیامدهای سیاسی و اجتماعی عملیات رزمندگان از مساجد برای مردم تبیین می شد و فرماندهان مدد مقدس پس از جاری ساختن عملیات های اصلی، در مساجد حضور پیدا می کردند، و درباره چگونگی عملیات ها و دستاوردهای آن به ویژه تأثیر آن در تحولات حوزه‌ ای و جهانی صحبت می گفتند. [۵۲]